Gdybym ci ja miała skrzydełka jak gąska – rzecz o „luteńce” z Elbląga…

15.10.2017
Gdybym ci ja miała skrzydełka jak gąska – rzecz o „luteńce” z Elbląga…

ALEKSANDRA ŁYCZYWEK - Jak mógłby wyglądać instrument, na którym przygrywała sobie do śpiewu Sienkiewiczowska Danusia? Może nam odpowiedzieć na to pytanie… średniowieczna elbląska latryna.

Lutnia, luteńka… Jednak pisać będę o gitternie, bo tak właśnie w literaturze przedmiotu nazywany jest strunowy instrument z połowy XV wieku odkryty podczas badań archeologicznych na Starym Mieście w Elblągu. Gitterna to właśnie rodzaj niewielkiej lutni, czyli chordofonu o migdałowatym, wypukłym pudle rezonansowym, przypominającym – może lepiej dziś nam znane – mandoliny neapolitańskie.

Gitterna najprawdopodobniej przywędrowała do Europy z Bliskiego Wschodu we wczesnym średniowieczu, co sugerują źródła pisane. Brak jednak dowodów na to, by również na naszych ziemiach była już wówczas znana. Lutnia wspominana przez arabskich podróżników obecna była już w X wieku na terenie południowej Słowiańszczyzny, jednak gitterna pojawia się zapewne znacznie później. Najstarsze jej przedstawienie w tym rejonie Europy znajduje się na malowidle w zamku Karlštejn na terenie Czech. W Polsce natomiast nieco młodszym znanym przedstawieniem jest wizerunek z kaplicy Św. Trójcy w Lublinie datowany na 1418 rok.

Elbląski instrument wykonano z dwóch gatunków drzew: korpus zbudowano z drewna lipowego poprzez wyżłobienie go z jednego klocka, natomiast płytę wierzchnią i prawdopodobnie również podstawek ze świerka. O technice wykonania świadczą widoczne ślady po dłucie, które jednak starannie wyszlifowano. Na korpus, którego całkowita długość wynosi 548 mm, składa się pudło rezonansowe, szyjka oraz komora kołkowa.

Komora kołkowa wyżłobiona jest wewnątrz, a na jej szczycie znajduje się płaskorzeźbiona głowa kobieca w czepcu. Twarz wykonano dość topornie, rysy są ostre, oczy i nos osadzone blisko siebie, usta zaś szerokie i proste. Dwie zygzakowate linie wycięte na krawędzi główki imitują najpewniej koronkowy deseń czepca. Przedstawienie to przypomina średniowieczne kamienne rzeźby, tzw. baby pruskie. Prawdopodobnie jest więc to lokalny wyrób.

Ilość strun w naciągu gittern była różna, co więcej mogły występować warianty jedno- i dwuchórowe. Najczęściej spotykana była odmiana 3-strunowa. Obecność ośmiu kołków tutaj najpewniej świadczy o takiej właśnie ilości strun (8), co zdają się potwierdzać ślady wgłębień po strunach zachowane na powierzchni drewna – na prożku i podstawku. Struny wiązano po dwie na każdym z czterech guzików płużkowych – pod ich naciskiem powstały cztery grupy wgłębień na krawędzi płyty wierzchniej. Struny naciągane między kołkami a podstawkiem osiągały długość między 30- 32/33 cm i wykonywane były prawdopodobnie z jelita.

Gitterna należy do grupy instrumentów szarpanych, co znaczy, że struny wprowadzano w drżenie za pomocą palców lub plektronu. Użycie plektronu jest tutaj bardziej prawdopodobne, gdyż duże odległości między strunami stanowiłyby spore utrudnienie w grze palcami. Dodatkowo użycie plektronu czyni dźwięk głośniejszym i wyraźniejszym.

Gra palcami wymagała trzymania instrumentu w poziomie opartego o przedramię, natomiast  przy użyciu  plektronu  możliwe było też wspieranie go o lewy bark. Jak wskazują źródła ikonograficzne gitterna raczej nie była instrumentem solowym, lecz  występowała w zespołach złożonych z kilku różnych instrumentów, np. takich jak fidel czy cytra. Warto zaznaczyć, że na zachodzie Europy w XIII i XIV wieku lutnie popularne były wśród  wędrownych rycerzy-śpiewaków (zwanych we Francji trubadurami lub truwerami), którzy grę na tym instrumencie traktowali jako głos towarzyszący do pieśni. Mimo to wśród średniowiecznych przedstawień ikonograficznych klasycznych lutni również dominują zespoły instrumentalne. W przypadku elbląskiej gitterny do pewnych wniosków na temat użytkowania może prowadzić kontekst znalezienia. Otóż zabytek odkryty został w latrynie dawnej kamienicy należącej wówczas do Gerke Schonehoffa zamieszkującego tam wraz z żoną. Znany jest nam też jeszcze jeden jej lokator, bogaty mieszczanin Michil Zelige. Fakt ten dowodzić może amatorskiego użytkowania instrumentu przez któregoś z mieszkańców, wszak muzykowanie domowe pod koniec średniowiecza zyskiwało na popularności wśród bogacącego się mieszczaństwa.

{artykuł zaczerpnięty z bloga: www.wehikuldzwieku.pl }

Wszystkie treści na PrestoPortal.pl czytasz za darmo. Jesteśmy niezależnym, rzetelnym, polskim medium. Jeśli chcesz, abyśmy takim pozostali, wspieraj nas - zostań stałym czytelnikiem kwartalnika Presto. Szczegóły TUTAJ.

Jeśli jesteś organizatorem życia muzycznego, artystycznego w Polsce, wydawcą płyt, przedstawicielem instytucji kultury albo po prostu odpowiedzialnym społecznie przedsiębiorcą - wspieraj Presto reklamując się na naszych łamach.

Więcej informacji:

Teresa Wysocka , teresa.wysocka [at] prestoportal.pl

Drogi użytkowniku, zaloguj się aby móc komentować nasze treści.